حقایقی که از جنجالی ترین دانشگاه ایران نمی دانید - وبلاگ سفر به کانادا

به گزارش وبلاگ سفر به کانادا، روزنامه همشهری - فرزانه ابراهیم زاده: بعداز ظهر امروز اعلیحضرت همایون شاهی تالار تشریح را در محل دانشگاه تهران اراضی جلالیه بازدید و افتتاح فرمودند. ضمناً نصب لوح تاریخی ساختمان دانشگاه که مرتب از عمارت دانشکده فنی حقوق و طب و ادبیات معمول شد.

این خبر یک روزنامه اطلاعات در روز 15 بهمن1313 شمسی بود؛ روزی که کلنگ دانشگاه تهران به عنوان دانشگاه اصلی ایران در جنوب جلالیه رسما به زمین خورد.

به گزارش خبرنگار روزنامه در مراسمی که روز 15 بهمن 1313 در محل سالن تشریح دانشگاه تهران در شمال محوطه دانشگاه با حضور رضاشاه برگزار گردید طرح دانشگاه و محل ساختمان های آن معین شد. براساس خبر روزنامه اطلاعات، سالن تشریح دانشگاه تهران در قسمت شمال اراضی دانشگاه مجاور آب کرج ساخته شده و آخرین قطعه دانشگاه است.

قرار بود در محل سنگ بنای دانشگاه تهران یک لوح طلا زیر خاک دفن شود. اما یک روز مانده به مراسم، رضاشاه از علی اصغرخان حکمت، کفیل وزارت معارف و پیمانکار اصلی دانشگاه خواست تا لوحی فلزی را آماده نمایند. او دفن کردن لوح طلایی با آن وزن را مالی ندانست و معتقد بود هزینه اضافی است.

حکمت در خاطراتش نوشته است که لوحی برنزی را به خط نستعلیق با این متن آماده کرد و در روز کلنگ زدن دانشگاه آن را به شاه داد تا در نقطه صفر دانشگاه در جایی که کلنگ دانشکده طب را زد زیر خاک بگذارد. براساس نوشته حکمت روی این لوح چنین نوشته شده بود: هنگام شاهنشاهی پادشاه ایران رضا شـاه پهـلوی سر دودمان پهلوی، ساختمان دانشگاه تهران به فرمان او آغاز و این نوشته کـه بـه یـادگار در دل سنگ جا گرفته به زمین سپرده شد. بهمن ماه 1313 خورشیدی.

روزنامه های قبل از مراسم نوشته اند که یک روز پیش از افتتاحیه دانشگاه، باران و برف شدیدی در تهران گرفت و به نظر می آمد مراسم لغو شود؛ اما رضاشاه اعلام نمود اگر سنگ از آسمان بیاید این مراسم برگزار خواهد شد. صبح 15بهمن نه تن ها آفتاب شد که زمین هم خشک شد.

اما کلنگ ساخت دانشگاه اصلی ایران در کجا به زمین خورد. این سؤالی است که بسیاری از کسانی که در 86سال گذشته گذرشان به این دانشگاه خورده از خودشان سؤال کرده اند. کلنگ دانشگاه دقیقا در شمالی ترین بخش پردیس اصلی دانشگاه یعنی خیابان پورسینا و در محل پلکان تالار دانشکده پزشکی دانشگاه تهران به زمین خورده و لوح ساخت دانشگاه نیز در همانجا به خاک سپرده شده است.

به استناد اسناد تاریخی، سالن تشریح و تالار دانشکده پزشکی دانشگاه تهران قدیمی ترین بخش دانشگاهی مدرن ایران است که در آستانه 1400 وارد 87سالگی خود می شود؛ 87سالی که هنوز تاریخ درست و کاملی برایش نوشته نشده است. البته این مراسم، مراسم نامگذاری و آغاز ساختمان دانشگاه بود و مراسم رسمی افتتاح دانشگاه یک ماه و چند روز بعد یعنی روز 24 اسفند همین سال برگزار گردید.

قبل از اینکه بخواهیم داستان اصلی دانشگاه تهران را روایت کنیم باید این نکته را فراموش نکنیم که پیرامون این دانشگاه مادر، داستان ها و روایت های تحریف شده و شکل افسانه گونه کم نیست. یکی از این افسانه ها داستان شکل گیری دانشگاه تهران است که پیشنهاد ساخت آن را به تلاش دکتر محمود حسابی نسبت می دهند.

واقعیت این است که وی در شکل گیری مجموعه بزرگی به اسم دانشگاه تهران نقش زیادی نداشت و ماجرای ساخت این دانشگاه سال ها پیش از 15 بهمن1313 با پیشنهاد یکی از نمایندگان مجلس شورای ملی مطرح شد.

دکتر اسماعیل سنگ، نماینده ساری و تنکابن در مجلس ششم بود که برای نخستین بار ایده ساخت دانشگاهی سراسری به شکل اونیورسیته های فرنگی بیان کرد و از وزیر معارف وقت خواست تا به آن توجه شود؛ موضوعی که متأسفانه میان هیاهوی زیاد دوستداران دکتر محمود حسابی گم شده است. دکتر سنگ که حالا خیابانی هم در تهران به نامش است، در سال1305 نامه ای به سیدمحمد تدین، وزیر معارف نوشت و درباره اقدام به تأسیس دانشگاه و اهمیت آن گفت و از او خواست تا نظرش را درباره دانشگاه بگوید. به نظر می رسد او قصد پاسخ دادن به سؤالی را داشت که برای نخستین بار عباس میرزا پرسیده بود و امیرکبیر در پاسخ به این سؤال دارالفنون را راه انداخته بود. اما نزدیک 80سال از ساخت دارالفنون گذشته بود و این مرکز علمی احتیاج جامعه ایران را تامین نمی کرد.

دکتر اسماعیل سنگ از وزارت معارف خواست تا اقدامی برای ساخت دانشگاه بزرگی برای برطرف احتیاج علمی کشور انجام دهد. تدین در پاسخ او نوشت: راجع به اونیورسیته که آن را می توانیم دارالعلوم بگوییم کمال علاقه را دارم و مشغول تهیه لوازم و مقدمات آن هستم. نظر من این است که در یک فضای وسیعی که شاید 80 تا 100 هزار ذرع مربع وسعت داشته باشد، بنایی ساخته شود که شعب علوم و فنون در آنجا تأسیس شود.

طرح دانشگاه با انتشار این نامه از سوی تدین به واسطه عبدالحسین خان تیمورتاش، وزیر دربار و البته مشاور اصلی به گوش شاه رسید. رضاشاه که تازه به قدرت رسیده بود با این پیشنهاد موافقت کرد و از تدین دعوت کرد تا درباره ایده دانشگاه بیشتر توضیح دهد.

تدین نیز درباره ایده ساخت دانشگاهی در پایتخت در فضایی 80 تا 100هزار متری با تیمورتاش و شاه صحبت کرد. رضاشاه هم که از این ایده خوش اش آمده بود از دکتر عیسی صدیق اعلم خواست تا به اروپا برود و با مطالعه در شرایط دانشگاه های این کشور ها طرح کلی دانشگاه را نوشته و ارائه دهد. درحالی که دکتر صدیق اعلم برای تحقیق رفت دانشسرای عالی و دارالمعلمین و دارالمعلمات نیز در تهران فعالیت خود را آغاز کردند. مدرسه حقوق و علوم سیاسی به ریاست دهخدا در لاله زار و مدرسه پزشکی در خیابان شاه آباد فعالیت داشتند.

همزمان با بازگشت دکتر صدیق اعلم و آماده شدن طرح دانشگاه در بهمن1312 در جلسه هیأت دولت محمدعلی فروغی آغاز به توصیف آبادانی تازه تهران کرد. علی اصغر حکمت که در آن موقع کفیل وزارت معارف بود بار دیگر با اشاره به اینکه این شهر زیبا تنها اشکالی که دارد نداشتن دانشگاه است بار دیگر موضوع دانشگاه را به جریان انداخته بود.

حکمت در خاطراتش نوشته است: در یکی از شب های فرخنده اواخر بهمن 1312 جلسه هیأت وزراء در حضور شاه در عمارتی که اکنون مقر کاخ ملکه پهلوی است تشکیل شـده بـود، سـخن از آبادی تهران و عظمت ابنیه و عـمارت و قـصور زیـبای جدید در میان آمد، مرحوم فروغی رئیس الوزرا در این باب به شاهنشاه تبریک می گفت. دیگر وزیران نیز هر یک به تحسین و تمجید زبـان گـشوده بـودند. چون نوبت به بنده نگارنده رسید که بـه سـمت کفیل وزارت معارف در آن میان حاضر بودم گویا خداوند متعال به قلب من الهام کرد که عرض کردم در آبادی و عـظمت پایـتخت البـته شکی نیست، ولی نقصی که دارد این است که این شهر هنوز عـمارت مخصوص اونیورسیته (دانشگاه) ندارد و حیف است که این شهر نوین از همه بلاد بزرگ عالم از این حیث عقب بـاشد. شـاه بـعد از اندک تأملی گفتند :بسیارخوب آن را بسازید.

این بسیار خوب در مقابل هیأت وزیران بهانه ای شد تا حکمت آن را در جلسه بعد هیأت وزراء مطرح کند. در آغاز این جلسه که با حضور شاه برگزار گردید بـه وزیـر عدلیه مرحوم علی اکبر داور رو کرده فرمودند در بودجه سال بعد 250000 تومان به وزارت معارف اعتبار بدهید که بـه مـصرف سـاختمان مدرسه برسانند.

بودجه 250000 تومانی در اختیار وزارت معارف نهاده شد تا زمین مناسبی را برای ساخت دانشگاه تهران پیدا نمایند. حکمت درباره انتخاب زمین نوشته است: بالاخره باغ جـلالیه را از هـرجهت مناسب دیدم، ازجمله زمین هایی که عرضه شد در بهجت آباد بود که آن وقت در اطراف بـاغ مـعروف آن عمارت و خانه هایی بود. مهندس وزارت معارف- موسیو آندره گدار- آن را نپسندید و کمی عرصه و قلت وسعت آن را خـاطرنشان ساخت.

انتخاب گدار زمین های جلالیه بود و این را به حکمت گفت. او در بخش دیگری از خاطراتش نوشته: مالکین اراضی بهجت آباد که از این جانب مأیوس شدند نزد وزیر مـالیه کـوشش کـرده و خاطر آن مرحوم را بر ترجیح زمین خود جلب کردند. یکی از شب های فروردین ماه همان سال که پیـشنهاد جلالیه و بهجت آباد مطرح شد مرحوم داور، فزونی بهجت آباد را قویا پشتیبانی می کرد و بالاخره اخذ رأی به عـمل آمـد و معلوم شد ایشان اکثریت داشتند و من بسیار دل شکسته و نومید گشتم. در این اثنا شاه به جلسه وزرا ورود فـرمودند پس از انـدکی به رسم معمول از مرحوم فروغی، نخست وزیر سؤال کردند چه می کردید. مرحوم فـروغی عـرض کرد صحبت انتخاب زمین برای دانشگاه بـود دو مـحل پیـشنهاد شده یکی بهجت آباد و دیگری جلالیه. شاه بـعد از انـدک تأملی فرمودند باغ جلالیه را انتخاب کنید. بهجت آباد ابدا شایسته نیست من همه ایـن نـواحی را با اسب گردش کرده و دیـده ام مـطلب تمام شـد و مـن مـشغول به کار شدم.

مهم ترین دلیلی که شاه برای نامناسب بودن بهجت آباد دانسته بود؛ سطح سیل گیر زمین و پستی آن نسبت به مناطق اطرافش بود. در نهایت حرف آخر را رضاشاه زد و گفت که جلالیه را برای دانشگاه انتخاب کنید. این حرف ختم کلام بود.

خرید این زمین ها هم یکی دیگر از داستان هایی است که پیرامون دانشگاه تهران وجود دارد و بسیاری معتقدند زمین بزرگ محل دانشگاه تهران به قیمت هر متر یک تومان خریداری شده است. اما واقعیت امر براساس اسناد رسمی این است که بخشی از زمین ها متعلق به حاج کاظم اتحادیه و بخش دیگر متعلق به ورثه و یتیم های ارباب گیو بود.

حکمت درباره معامله زمین ها هم در خاطراتش اشاره می نماید و می نویسد: باغ جلالیه افزون از 200000 مـترمربع بـود که از مالک آن تاجری به نام حاج رحیم آقا اتحادیه تبریزی خریداری شد و تـوافق حـاصل شد که متری 5 ریال حساب نـماید از این مبلغ وزیر مـالیه مـتری ده شاهی آن را کم کرد. در مـوقع امـضای قباله به نماینده وزارت معارف دستور داده شده بود که در قباله قنات مخصوص جـلالیه نـیز باید قید شود و الا قباله را امـضاء نـنماید. به ناچار مالک قبول کـرد و مـبلغی در حدود 100000 تومان که بـه پول امـروز شاید 20 میلیون تومان ارزش دارد دریافت کرد و قباله امضا و زمین تحویل وزارت معارف گشت و موسیو گدار بـه طـرح نقشه آن مشغول شد. اول چیزی که بـه عمل آمـد نرده اطـراف آن بـاغ و اراضـی آن بود که هنوز آن سر در فلزی زیبا برقرار است و امید است که تا ابد برقرار باشد.

آنچه از اسناد رسمی و البته سند رسمی دانشگاه تهران به دست می آید البته این است که کل زمین های دانشگاه تهران در نهایت به قیمت نودهزار و نهصد و نود و یک تومان و هشت قران معامله شد. سندش هم ظاهرا در دفتر اسناد رسمی شماره18 به این توضیح تنظیم شده است: مورد معامله یک قطعه زمین بیاض مفروز از اراضی جلالیه واقع در ناحیه 3 حسن آباد دارای پلاک های 3710 تا 3730 مساحت مورد معامله دویست و دوهزار و چهار گز مربع به انضمام شش دانگ قنات جلالیه که در آن تاریخ بی آب و مخروبه بود. به انضمام یک دستگاه بنا موجود در وسط اراضی مرقوم است. حدود آن شمالا سرحد اراضی جلالیه و امیرآباد محدود است. غربا به سرحد اراضی جلالیه و جمشید آباد محدود است. جنوبا به خیابان چهل گزی معروف به شاهپور که جدید الاحداث محدود است. شرقا اراضی بیاض جلالیه محدود است. قیمت نودهزار و نهصد و نود یک تومان و هشت قران. ثبت برابر سند است.

نکته جالب در این سند این است که همزمان با این معامله خیابان انقلاب امروزی کامل شده بود و قرار بود ابتدا به نام شاهپور نامگذاری شود. اما بعد از کامل شدن به اسم شاه رضا معروف شد.

در باره واژه دانشگاه نیز باید توضیح بدهم که این واژه در ابتدا به عنوان انیورسیته بود. اما فرهنگستان نام دانشگاه را برای مجموعه واحد های مستقل آموزشی انتخاب کرد و نام هر کدام از واحد ها را دانشکده گذاشتند. کلمه استاد برای معلمان دانشگاه و دانشجو نیز از واژه هایی بود که در این فرهنگستان انتخاب شد.

درباره اینکه چرا ابتدا سالن تشریح آماده شد را علی اصغر حکمت چنین می داند: بنابراین درنظر گرفته شد که ساختمان دانشگاه از دانشکده پزشکی آغاز شود و از آنهم شعبه تشریح عـملی و تالار تشریح Selle de Dessection آغاز شود. در اوایل اردیبهشت این ساختمان آغاز گشت و با کمال جدیت تعقیب می شد نقشه محل نگهداری اجساد و سالن های تشریح در دو طبقه و آمفی تئاتر مخصوص تعلیمات نظری به مرحله اجرا گـذارده شـد و تا اواخر دی ماه 1313 انتها پذیرفت وقتی که گزارش اتمام بنا به عرض پیشگاه شاهنشاه رسید از سرعت اتمام آن بنا ابراز تعجب کردند و قرار شد که یک روز مخصوص به زمین دانـشگاه تـشریف آورده و تالار تشریح رامعاینه فرمایند.

به نوشته حکمت: دکتر امیر اعلم رئیس کـرسی تـشریح بود و دکتر ابوالقاسم بـختیار، جـراح و معاون دانشکده طب و دکتر بلر آمریکایی جراح بیمارستان آمریکایی تهران سعی بلیغ و تلاش فراوان در این راه به خرج دادند حتی برای نخستین بار اجساد امـوات بـلاصاحب را مخفیانه دکتر بختیار از مـریضخانه های دولتـی تحویل گرفته و در اتومبیل شخصی خود به تالار تشریح می آورد و در سالن زیرزمین در محوطه های مخصوص محلول ضدعفونی قرار می گرفت.

رضاشاه بعد از نصب لوح دانشگاه گفت: ایجاد دانشگاه کاری اسـت کـه مـلت ایران بایستی که خیلی قبل از این آغاز کرده باشد حال که آغاز شـده بـاید جدیت نمود که زودتر انجام گیرد. به نوشته حکمت: در میان حضار مرحوم مهدی قلی راهنمایی، حاجی مخبرالسلطنه (رئیـس الوزراء) سـابق ایران که از لحاظ سن و قدمت خدمت مرتبه ارشدیت داشت مرتجلا عرض کـرد ذات مـقدس شاهانه چند سال قبل کلنگی به زمـین زدنـد کـه اوضاع جسمی مردم این کشور را اصلاح می کرد (اشـاره او به کلنگی بود که اعلیحضرت شاه در سال 1307 برای ایجاد راه آهن در محل ایستگاه کنونی بـه زمـین زدند) امروز نیز بنایی را شـروع مـی فرمائید که روح را پرورش مـی دهد. الحـمد الله که نمردم و چنین روزگاری را دیـدم.

بـعد از آن تلگراف ذیل که از طرف موسیو شارلوتی، رئیس دانشگاه پاریس مخابره شده بـود قـرائت شد: جناب... وزیر معارف ایران: امـروز که در ظل عنایت اعـلیحضرت رضـاشاه پهلوی شالوده دانشگاه تـهران گـذارده می شود، دانشگاه های فرانسه تبریکات صمیمانه خود را از این عمل بزرگ تقدیم می دارد و ترقی و پیـشرفت عـلمی آن دانشگاه را مسالت می دارد. شارلوتی.

حکمت در خاطراتش می نویسد: پس از روز تاریخی 15 بهمن 1313 که اعلیحضرت شاهنشاه لوحه یادگار بنیاد عمارت دانشگاه را در مـحلی که اکنون پلکان ورودی جنوبی دانشکده پزشکی است در دل سنگ به ودیعه نهادند ساختمان در زمـین وسیع جلالیه بی درنگ شـروع گـردید. عرصه این زمین که اکنون از طرف شمال منتهی به خیابان دانش و جنوب آن خیابان شاه رضا و ضلع شرقی آن خیابان آناتول فرانس و ضلع غربی آن خیابان 21 آذر است شامل 201180 مترمربع است و مساحت ابنیه اعیانی آن که شامل بر دانشکده های شش گانه و کتابخانه مرکزی و باشگاه است، 119580 مترمربع است.

به گفته کفیل وزارت معارف وقت: دستگاهی در سال 1313 ش در وزارت معارف به نام اداره ساختمان تـشکیل شـده بود که با اعضای فنی و اعتبار 250000 تومان اعطایی بودجه معارف آغاز به کار کرد. نخست طرح چهار خیابان خارجی و دو خیابان داخلی ریخته شد و در اواخر زمستان آن سال در تمام این شـش خـیابان نهال های درختان سایه گستر چنار غرس گشت که اکنون 40 ساله- زمان نوشتن خاطرات حکمت- شده اند.

افتتاح رسمی دانشگاه تهران در روز آدینه 24 اسفند 1313 یک ساعت و نیم قبل از ظهر در دانشکده حقوق انجام گرفت. نخست وزیر وقت محمدعلی فروغی در نطق خود درباره مقام علم و دانش گفت و از افتتاح دانشگاه به عنوان یک اتفاق فرخنده در تاریخ فرهنگ ایران یاد کرد. همزمان با افتتاح دانشگاه تهران، شورای دانشگاه تهران با حضور چهره هایی که قرار بود دانشکده های مختلف را راه اندازی نمایند، تشکیل شد. در این شورا این افراد حضور داشتند: دانشکده ها طب دکتر لقمان الدوله و دکتر امیراعلم، حقوق دهخدا و صدیق حضرت، ادبیات و علوم صدیق اعلم و میرزا غلامحسین خان رهنما و دکتر سیاسی، معقول و منقول حاج سیدنصرالله تقوی و بدیع الزمان فروزانفر، دانشکده فنی امین رئیس اداره کل صناعت و دکتر حسابی.

دانشگاه تهران با ادغام مؤسسه های دارالفنون، مدرسه علوم سیاسی، طب، مدرسه عالی فلاحت، مدرسه صنایع و هنر، مدرسه عالی معماری و دانشسرای عالی در 24 اسفند 1313 کار خود را آغاز کرد. اولین جلسه شورای دانشگاه قبل از ظهر شنبه 25 اسفند 1313 تشکیل شد.

از آغاز تاسیس دانشگاه تا 15 بهمن 1321 ریاست دانشگاه به وزرای فرهنگ سپرده می شد. طرح ساخت دانشکده های مختلف دانشگاه تهران براساس معماری مؤسسات آموزش عالی فرانسه بود. حکمت در خاطراتش تأکید کرده است: نقشه عمومی دانشگاه را یک معمار عالی مقام فرانسوی موسوم به آندره گدار، رئیس کل باستان شناسی و موزه ایران باستان، دیپلمه مـدرسه عـالی صنایع ظریفه پاریس طرح کرد و نگارنده روز مبارک 15 بهمن 1313 در تالار تشریح آن را به عرض شاهنشاه رسانیده و در ضمن توضیحات لازم را تقدیم نمودم و مورد تصویب نهاده شد.

طراحانی که برای ساخت دانشکده ها و ساختمان ها انتخاب شدند نیز بیشتر فرانسوی بودند و رونارلد دوبرل، ماکسیم سیرو، آلکساندر موزر، آندره گدار به همراه مارکف و محسن فروغی دانشکده مختلف دانشگاه تهران را طراحی و ساختند. نخستین مدیر دانشگاه تهران وزیر معارف یعنی علی اصغر حکمت بود. بعد از آن دکتر علی اکبر سیاسی تا نیمه دهه 30 سرپرستی دانشگاه را برعهده گرفت.

نخستین دانشکده هایی که افتتاح شد دانشکده طب و دانشکده علوم سیاسی و دانشکده معقول ومنقول که بعد ها به دانشکده الهیأت و ادبیات وعلوم انسانی تقسیم شد، بودند. مسجد دانشگاه تهران نیز در سال های بعد با طراحی عبدالعزیز فرمانفرماییان ساخته شد. دانشگاه تهران نه فقط نخستین دانشگاه ایران و تهران که دانشگاه مادر ایران است. جدا از این دانشکده ها بخش هایی از دانشگاه نیز در بخش های دیگری از تهران ساخته شد.